Yeni Yüzyıl ve Marksist Bir Bilim Tarihi Arayışı:
Gavroglu'ndan Hareketle Hessen'i Anlamak Mümkün mü?
Alper Dizdar
İstanbul Üniversitesi, Fizik Bölümü
Yeni yüzyılda sol ve marksist bir arayışın kaynakları, önceki yüzyıldaki sosyalist kuruluşun düşünce dünyasında önemli miktarda bulunuyor. Ekim devrimi ve sonrasındaki sosyalist kuruluş süreci, çok geniş bir aydın kesimini üretmek dışında aydınların zihinlerinin de özgürleştiği bir dönemin açılışını yaptı. En uçlara gidebilen özgür zihinler proleter kültür gibi, proleter bilim gibi egemen sınıf olma yolundaki işçi sınıfı için çok erken çıkışlar dâhil, her alanda yepyeni düşünceler ortaya koydular[1]. Boris Hessen’in yeni düşünürler arasında marksist yöntemle bilim tarihini anlama gayreti bu arayışların arasında yer aldı[2].
Aslında marksist yöntemin, bir üstyapı kurumunu üretim ilişkileriyle ilintilendirerek anlaşılır kılma yolunun olağan bir uygulanışı olmasına rağmen, Hessen’in Newton gibi büyük bir dehayı bilim tarihinin bir uygulama örneği olarak ele alması ve marksist edebiyata uzak bir Anglo-Sakson topluluk önünde yaptığı bildiri sunumu köktenci sonuçlara yol açtı[3]. Bilim tarihinin bir akademik disiplin olarak kuruluş dönemi öngünündeki bu üretim aynı dönemdeki benzer çalışmalarla ve etkisiyle ortaya çıkan sonraki çalışmalarla marksist bilim tarihi, sosyolojisi ve ardından politikası için kurucu bir metin oldu[4].
Kostas Gavroglu ise yeni yüzyılda bilim tarihini “artık olgun bir disiplin” olarak ele alıyor[5]. Gavroglu, sadece Türkçe’ye çevrildiği, fizik doktoralı ve İstanbul kökenli Rum olduğu için değil, dünyada bilim tarihi yazımı üzerine ilk kitabı ürettiği[6] için önemli ve bilim tarihi disiplininde ileri ve güncel bir örnek oluşturuyor. Özel olarak Hessen’i tartışmıyor kitabında, fakat bilim tarihi disiplini için geliştirdiği yöntemsel çerçeve ve sorular sadece Hessen’i değil diğer marksist bilim tarihçilerini de disiplin dışına itiyor.
Bildiride doğası gereği birden fazla disiplinle içiçe olması gereken bilim tarihi disiplinini diğer yakın disiplinlerden ayırmanın ortaya çıkardığı sorunları ve marksizmin bilim tarihi disiplinindeki eksikliğinin[7] ortaya koyduğu tarihsel açmazları tartışacağım.
1. Loren R. Graham, The Socio-political Roots of Boris Hessen: Soviet Marxism and the History of Science, Social Studies of Science, Vol. 15, No.4 (1985).
2. Boris Hessen, The Social and Economic Roots of Newton’s Principia, Science At the Crossroads: International Congress of the History of Science and Technology konferansında SSCB delegeleri tarafından sunulan bildiriler, Frank Cass and Co. (1931). [Aktaran: Freudenthal ve McLaughin edt. The Social and Economic Roots of the Scientific Revolution, Springer (2009).]
3. Alexander Vucinich, Soviet Marxism and the History of Science, Russian Review, Vol. 41, No. 2 (1982).
4. Örnek olarak Henryk Grossman, The Social foundations of the Mechanistic Philosophy and Manufacture(1935) ve J.D.Bernal, The Social Function of Science (1939) verilebilir.
5. Kostas Gavroglu, Bilimlerin Geçmişinden Tarih Üretmek, İletişim Yayınları (2006).
6. Gürol Irzık, Gavroglu[5] kitabının önsözü.
7. Robert M. Young, Marxism and the History of Science, R. C. Olby et al., eds, Companion to the History of Modern Science. Routledge (1990).
